Minggu, 08 September 2013

WIRASA KRUNA BASA BALI



       Majalaran ring kawentenan pabinayan linggih metu tata krama mabebaosan sane waluyane pinaka uge-uger sajeroning mabaos Bali, sakadi puniki.
1. Wangsa jaba ri kalaning mabaos utawi maatur-atur ring sang maraga Tri Wangsa kapatutang nganggen   basa Alus.
Umpami: I Made ring Ida Bagus matur (Alus)
               I Dolar ring I Gusti Patih matur (Alus)
2. Tri Wangsa ri kalaning mabebaosan ring sang maraga Wangsa Jaba kangkat mabaos Andap (mabaos biasa, nenten Alus).
Umpami: Raja Tua ring I Dadap mabaos (Bs. Andap)
               Ida Bagus ring I Made mabaos (Bs. Andap)
3. Para pegawe utawi jadmane sane linggihnyane soran, ri kalaning mabaos ring sang maraga prakangge utawi prayayi patut mabaos Alus.
Umpami: Sopir ring Rektor matur (Bs. Alus)
               Pegawai ring Bupati matur (Bs. Alus)
4. Prakangge utawi prayayi, ri kalaning mabaos ring sang sane soran kangkat mabaos nganggenbasa Andap utawi basa biasa.
Umpami: Direktur ring Pegawai mabaos (Bs. Andap)
               Majikan ring buruh mabaos (Bs. Andap)

Malarapan antuk kawentenan linggih krama Baline punika, metu kruna-kruna basa Bali sane taler maderbe wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyane, kruna-kruna basa Baline kapalih dados pitung soroh, inggih punika 

1. Kruna Alus Mider
Inggih punika kruna alus sane rasa basannyane madue wiguna kakali, dados kanggen nyinggihang dsang   singgih, miwah kangge ngesorang sang sor. Tios ring punika krunaalus mider taler maderbe wangun andap.
Conto kruna Alus Mider :
  Kruna Andap :                     Kruna Ami:
- Nawang                            - Uning
- Engsap                              - Lali
- Inget                                 - Eling
- Meli                                  - Numbas

2. Kruna Alus Madia
Inggih punika kruna-kruna basa Bali Alus sane rasa basannyane menengah. Kruna alus madia kirang becik yening anggen mabebaosan sane alus.
Conto kruna Alus Madia.
Kruna Andap:                                   Kruna Ama:                                             Kruna Ami:
- Ene , ento                                      - niki, nika                                               - puniki, punika
- Suba                                             - ampun                                                   - sampun
- Iang                                              - tiang                                                       - titiang
- Nah                                              - nggih                                                      - inggih
- Tusing                                           - ten                                                         - nenten

3. Kruna Alus Singgih
Inggih punika kruna alus sane kanggen nginggihang sang singgih. Kruna Alus Singgih nenten madrebe wangun Alus Mider.
Conto krun Alus Mider:
Kruna Andap:                                                    Kruna Asi:                                  Kruna Aso :
- Mati                                                               - seda                                         - padem
- Beling                                                             - mobot                                      - abot
- Ia                                                                    - ida, dane                                  - ipun
- Nepukin                                                          - manggihin                                 - ngantenag
- Madan                                                             - mapesengan                             - mawasta
- Padidian                                                           - ngraga                                     - newek

4. Kruna Alus Sor
Kruna Alus sor inggih punika kruna-kruna basa Baline sane mawirasa alus, kanggen ngasorang raga utawi ngasorang anake tiosan sane linggihnyane sor utawi andap.
Contoh kruna Alus Sor:
Kruna Andap:                                                   Kruna Aso:                                Kruna Asi:
- Mati                                                               - padem                                    - seda, mantuk
- Ngenceh                                                        - mabanyu                                 - mawarih
- Ningeh                                                           - miragi                                     - mireng
- Keneh                                                            - manah                                    - pikayun
- Ngomong                                                       - mapajar, matur                       - mabaos
- Ngemaang                                                      - ngwehin                                  - ngicen

5. Kruna Mider
Inggih punika kruna-kruna basa Baline sane maderbe wangun wantah asiki, nenten maderbe wangun alus,nenten maderbe wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning bebaosan.
Conto kruna Mider:
                                Kruna Mider :
              - Kija                                - tembok
              - Ngongkok                      - clana
              - Spidol                             - radio
              - Bunter                             - gilik
              - Sendeh                            - galak
              - Sepatu                             - pulpen ,msl.

6. Kruna Andap
Inggih punika kruna-kruna sane rasa basannyane andap (endep),nenten alus miwah nenten kasar. Yening kruna mider nenten madrebe wangun tiosan,nanging kruna andapmadrebe wangun Alus.
Conto kruna Andap:
                   Kuna Andap:
          - Suba                     - teka
          - Mara                    - aba
          - Dingeh                  - ngenceh
          - Ngigel                   - madaar
          - Panak                   - alih
          - Eda                       - beli

7. Kruna Kasar
Inggih punika kruna-kruna basa Baline sane rasa basannyane kaon, saha ketah kanggenmabaosri kalanin brangti, ri kalaning merebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap:                         Kruna Kasar:
- Mati                                    - bangka
- Madaar                               - nidik, ngleklek, ngamah
- Icang                                   - ake
- Cai                                      - iba
- Sirep                                   - memelud, medem