Rabu, 03 Februari 2016

SOR SINGGIH BAHASA BALI

SOR SINGGIH BASA BALI
Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang istilah kapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya ja kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah perangan basa punika kawaliang sakadi wedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa singgih
A. BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang utawi nyinggihang ri kala matur – matur majeng ring sane kabaos :
1)   I Triwangsa (Brahman)
2)   Sang ngamong jagat/ mapangkat
3)   Atiti sane sane durung wauh utawi derengt ka uningin.
B. BASA SOR                                                                                    
Basa sor, inggih punika basa sane kaangen mabebaosan marep ring  sang sane kebaos :
1)   Wangsa andapan
2)   Sesamen wangsa jaba
3)   Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyeganutawi marebat.
Perangaipun sane tegep sakadi ring sor puniki :
 a)   Basa singgih
1.    Basa alus singgih ( a. si )
2.    Basa alus madia ( a. ma )
3.    Basa alus mider ( a. mi )
4.    Basa alus sor ( a. so )
b)  Basa sor :
1.    Basa kasamen ( b. s )
2.    Basa kasar ( b. k )
A. BASA SINGGIH :
a).  Basa alus singgih
Basa alus singgih mangge ritatkala matur – atur majeng ring wangsa sane tegehan utawi ring janma sane patut jungjungang/ singgihang. Lengkara – lengkara sane kanggen mabebaosang punika marupa kruna – kruna sane sampun kaanutang, upami : seda ( = mati, wafat )
     1.      séda, lebar, lina  'meninggal'  (Ida Peranda sampun séda/lebar/lina). 
           2.      ngandika 'berbicara'  (Titiang nunas mangda i ratu dumunan ngandika).
           3.      mobot 'hamil'  (Rabinida mangkiin sampun mobot)
           4.      ngaksi, nyuryanin 'melihat' (Ida sané polih ngaksi paksi ring taman).
           5.      makolem 'tidur'  (Ajinida kantun makolem ring gedong).
           6.      ica 'tertawa' (Ida makasami ica mirengang aturipun).
           7.      sungkan 'sakit'  (Ida kantun sungkan).
           8.      maputra 'punya anak' (Arinida ring Jawi mangkin sampun maputra).
           9.      marayunan 'makan'  (Ida kantun marrayunan ring perantenan).
         10.  mabaos 'berbicara' (Ida mangda polih mabaos dumun, wawu budal),

mantuk ( = mulih, pulang )
ngandika (= ngomong, bersabda )
ngaksi ( = ningalin, melihat )
mireng ( = madingehang, mendengar )
ida ( = ia, beliau )
wikan ( = dueg, pandai )
parab ( = adan, nama )
gria ( = umah, istana )
ngrayunang ( = madaar, santap )

 
b). Basa alus madia
Basa alus madia, marupa basa bali alus sane wirasanipun tengah – tengah, dados mangge marep ring wangsa tegehan, sesamen triwangsa miwah wangsa andapan sane patut jungjungang, upami :
 

1.sirah 'kepala'  (Sirah tiangé sakit ibi sanja).
2.sirep 'tidur'  (I Mémé kari sirep di baléné).
3.ngajeng 'makan'  (I Bapa ngajeng biu malablab), dst.
                Kata alus madia yang berasal dari kependekan bentuk alus yang lainnya.
           Contohnya:
1.      ten 'tidak' -> kependekan dari kata nénten (Tiang ten maan kema).
2.      tiang 'saya' -> kependekan dari kata titiang (Tiang ten polih merika).
3.      ampun 'sudah' -> kependekan dari kata sampun (Tiang ampun polih jinah).
4.      nika 'itu' -> kependekan dari kata punika (Tiang nika sané ngambil).
5.      niki 'ini' -> kependekan dari kata puniki (Baju niki ané anggona).
6.      sira 'siapa' -> kependekan dari kata sapasira (Sira sané ngambil ayamé?).
            7.      napi 'apa' -> kependekan dari kata sapunapi (Napi sané ngutgut jajané?), dst.
tiang, wit saking titiang ( = icang, saya )
niki, wit saking puniki ( = ene, ini )
nika, nit saking punika ( = ento, itu )
ten, wit saking nenten ( = tusing, tidak )
napi, wit saking punapi ( = apa, apa )
ampun, wit saking sampun ( = suba, sudah )
sira, wit saking sapasira ( = nyen, siapa )
sirep ( = pules, tidur )
margi ( jalan, mari )
mriki ( mai, kemari )
ajeng ( daar, makan )
   
c). Basa alus mider
Basa malus mider marupa basa alus sane ngrias kagunanipun ri kala mabebaosan marep ring wangsa sane tegehan utawi ring wangsa andapan sane patut jungjungang, upami :
      1.      éling 'ingat' (Ida kantun éling ring titiang, ipun naler éling).
            2.      sareng 'turut' (Ida sareng maboros, ipun taler sareng).
            3.      rauh 'datang' (Ratu rauh meriki jagi tangkil, titiang rauh meriki naler jagi tangkil).
            4.      malih 'lagi' (Bénjang ipun jagi nunas malih, i ratu pacang mapaica malih?).
            5.      polih 'dapat' (Titiang polih nyingakin paksiné ring taman, i ratu polih ngaksinin?).
            6.      pacang 'akan' (Biang i ratu pacang lunga ka pasar, pacang kairing antuk ipun).
            7.      lali 'lupa' (Ipun sampun lali, i ratu sampunang lali).
            8.      sampun 'sudah' (Titiang sampun uning, Ida Gusti Patih taler sampun uning).
            9.      durung 'belum' (Rakan i ratu durung rauh, naler ipun parekané durung).
            10.  gelis 'cepat' (Ida mamargi gelis ka purian, titiang gelis ngambilang wastranidané).
rauh (= teka, datang )
kanin (= matatu, luka )
mamargi (= majalan, berjalan )
lali (= engsap, lupa )
jinah (= pipis uang )
gelis (= enggal, cepat )
raris ( = lantas, lalu )
ayam (= siap, ayam )
puput (= pragat, selesai )
alit (= cerik,kecil )
d).Basa alus sor
Basa alus sor mangge ngandapang raga ri kala matur – atur ring wangsa sane tegehan utawi sane patut singgihang. Kruna – kruna sane mangge matur – matur marupa kruna – kruna sane alus sor, upami :
     1.      mawasta 'bernama' (Titiang mawasta I Bodo).
           2.      maurip 'hidup' (Amonto sakit ipun, rauh mangkin I Nengah kantun maurip).
           3.      miragi 'mendengar' (Titiang sampun miragi ortiné punika).
           4.      neda 'makan' (Asunidané sampun neda sanganan).
           5.      néwék 'sendiri' (Titiang rauh meriki néwék).
           6.      nunas 'minta' (Ipun rahina bénjang pacang nunas ka puri).
           7.      mapajar 'berkata' (Bapan titiang mapajar asapunika).
           8.      buntut 'kaki' (Buntut titiangé semutan kantos ngejer).
           9.      padem 'meninggal' (Mémén ipun sampun padem).
          10.  ngwehin 'memberi' (Dadong titiangé ngewehin jinah iwawu).
          11.  titiang 'saya' (titiang matur sisip ratu).
padem ( = mati, meninggal )
budal (= mulih, pulang )
matur ( = ngomong, berkata )
ngatonang (= ningalin, melihat )
miragi ( = ningeh, mendengar )
ipun ( = ia, dia )
tambet ( = belog, bodoh )
wasta ( = adan, nama )
pacanggahan ( = umah, rumah )
nglungsur ( = madaar, makan )
C.     BASA  MIDER
          Ingih punika basa sane pangrasan nyane nenten singgih utawi kasar, nanging basa punika ka anggen nyinggihang sang sane patut singgihang, tur wangsa andapan (jaba/kawula) lan  anak sane dereng kenal
Contohnya:
1.      gulem 'mendung' (Gulemé nyansan tebel ring langité tegeh).
2.      kaang 'karang'  (Ring segara makéh wénten kaang, tongos mengkeb béné ané cenik-cenik).
3.      kambing 'kambing' (Reraman titiangé sané miara kambingé).
4.      ngejer 'gemetar' (Preraganidané kantos ngejer duké sabehan ring margi).
5.      kija 'kemana' (I Ratu mangkin jagi lunga kija?).
6.      dija 'dimana' (Dija wénten balih-balihan dibi sandé?).
7.      bunter 'bulat' (Pulung-pulung punika kirangan bunter).
8.      gilik 'bulat panjang' (Kantos gilik katik jatahé antuk ida ngerotin).
9.      nyongkok 'jongkok' (Ida Peranda nyongkok ring bataran gedongé).
10.  ngepung 'mengejar' (Ida kantun ngepung ayam).
11.  tembok 'tembok' (Tembok gedong idané kantun macét).
12.  payuk 'periuk' (Sira ngambil payuké ring pwaregan?).
13.  bulu 'bulu' (Duagung Gde ngarsayang bulun ayam).
14.  manas 'nanas', kangkung, bluluk 'kolang-kaling' (Ida Duagung Biang ka pasar numbas manas, kangkung, lan bluluk).
15.  ender 'kejar', katanjung 'tersandung' (Gung Alit cokornyané katanjung daweg ngender layangan ring alun-alun) dst.

D.    BASA ANDAP 
            Kata andap adalah yang memiliki nilai rasa bahasa biasa, tidak kasar, dan juga tidak halus. Apabila rasa bahasa kata andap dipertentangkan dengan rasa bahasa kata alus, maka rasa bahasa kata andap adalah dalam tinggkatan rasa bahasa rendah. Kata andap digunakan dalam berbicara antar seseorang yang telah akrab, yang bersifat kekeluargaan antara sesama wangsa, dan juga apabila golongan atas berbicara dengan golongan bawah. Kata andap juga disebut dengan istilah kata kasar sopan atau kata lepas hormat (Suasta: 34).
Contohnya:
1.      apa                         : Apa aliha I Nyoman mameteng di teba?
2.      suba 'sudah'           : Bapa jani suba maan meli uyah.
3.      pipis 'uang'                        : Meme ngelah pipis duang tali rupiah.
4.      baas 'beras'                        : Ene baas ane adepa di warung.
5.      tonden 'belum'       : Dugas dibi tiang tonden maan singgah ka Denpasar.
6.      kedis 'burung'        : Kedis ane di gedonge belina di peken Satria kin I Bapa.
7.      batis 'kaki'                         : Batis I Kadeke katanjung di puan di kayehan.
8.      bok 'rambut'          : Gung Joni mabok gempel.
9.      bedak 'haus'           : Bibihe bedak sajan uli tuni.
10.  lima 'tangan'          : Limane matatu dugase ngarit dibi.
11.  panak 'anak'           : Men Dana ngelah panak dadua.
12.  nasi                        : Dija I Made meli nasi?
13.  pula 'tanam'           : Bunga sandate kisidang pula di sanggah.
14.  gedeg 'marah'        : Bli Kadek sebengne angus, mirib ulian gedeg basangne.
15.  tendas 'kepala'       : I Ketut tunian nimpug tendas cicinge baan batu.
16.  nyuh 'kelapa'         : Di tegale liu ada nyuh suba wayah.
17.  ene 'ini'                  : Ene mula pragina ane paling bauda.
18.  ento 'itu'                : Ane ngajahin di sekolah, ento madan guru.
19.  aba 'bawa'             : Yen cai lakar mulih, ingetang aba laware.
20.  idih 'minta'            : Wayan ngelah uyah? Idih abedik lakar anggon nyangin jukut.


  C. BASA SOR
a.   Basa kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami : cening mara teka ?
  Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :                   
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning               pagubungan.
     I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
     I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
    Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
    Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
    I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?) ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.
Conto – conto :
Kruna kasamen :
gedeg ( marah )                                                       icang ( saya )         
nasi ( nasi )                                             kema ( ke sana )
mai ( mari )                                             madaar ( makan )
pules ( tidur )                                         singgah ( mampir )
b.   Basa kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
1.      pantet 'makan'       : Mantet dogenan gaen ibane, sing ja seleg magae.
2.      tidik 'makan'          : Apa kar tidik nyai kemu? nganten ka umah jelema lacur.
3.      segseg 'makan'       : To suba segseg telahang, pang kanti puntedan batukayane.
4.      bangka 'mati'         : Bangka iba jani, wake sing peduli teken cai.
5.      cai/ci 'kamu'           : Cai jelema jele goba jele hati.
6.      Cang 'saya'            : Cang orahang ci jejeh? da mangid bungute mapeta nah.
7.      mamelud 'tidur'     : Bangunang iban caine, pragat mamelud dogen.
8.      Iba 'kamu'              : Leak iba, dadi wake dengenga?
9.      nani 'kamu'            : Nyebak bungut nanine dini, magedi nani ling jumah kolone.
10.  sin keleng (umpatan tabu), dll. 
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )

25 komentar:

  1. Hampir sama bahasa Jawa tengah ya ?

    BalasHapus
  2. Dumogi bhs baline tetep ajeg

    BalasHapus
  3. Artikel di bawah ini berkaitan dengan artikel diatas ...
    Ayam saat ini merupakan suatu hobi yang sudah sangat tidak asing lagi dari sejak dulu dan bukan hanya di indonesia saja akan tetapi hingga di berbagai negara di dunia, Baik itu Ayam aduan, Ayan Hias Ataupun Ayam lainnya, selain menjadi hobi kini ayam juga menjadi peluang bisnis yang sangat menarik, karena peminatnya yang setiap hari bertambah dan semakin banyak. Baca selengkapnya klik link ini : https://pemainayam.net/cara-melatih-ayam-agar-kuat-dan-bringas-saat-bertarung/

    BalasHapus
  4. Pas banget ada tugas&ulangan kayak gini bisa dipelajari makaasihh

    BalasHapus
  5. Balasan
    1. Napi sane kawastanin basa Alus tolong jwb bli dngn singkat

      Hapus
  6. Suksma.. Sangat membantu 😂🙏

    BalasHapus
  7. Ningalin: bahasa alur sor nya apa!

    BalasHapus
  8. Says minta jawaban Bahasa Bali

    BalasHapus
  9. Bagus Ini Kakak. Lain Kali Kakak ajarin saya bahasa Bali ya

    BalasHapus
  10. Terima kasih kak sangat membantu

    BalasHapus
  11. Bahasa Alus Singgihnya
    1. Lawar
    2. Sate
    3. Manjus
    4. Kedek
    5. Tawah
    Apa ya kak?

    BalasHapus
  12. Komentar ini telah dihapus oleh administrator blog.

    BalasHapus